HARİTA BİLGİSİ
Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün, kuşbakışı
görünüşünün, belli bir ölçek dahilinde küçültülerek, bir düzlem üzerine aktarılmasıyla
elde edilen çizime harita denir.
Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için gerekli
olan koşullar şunlardır:
1. Kuşbakışı olarak çizilmiş olması
Haritası çizilen alanın tam tepeden görünüşü kuşbakışı
olarak adlandırılır. Haritaların çiziminde tepeden görünüm sağlanamaz ise yeryüzü
şekillerinin biçimlerinde, boyutlarında ve birbirlerine göre uzaklıklarında
değişmeler olur.
2. Ölçekli olması
Haritalardaki küçültme oranına ölçek denir. Bir
başka ifade ile harita üzerindeki uzunlukların gerçek uzunluklara olan oranıdır.
a. Kesir ölçek: Küçültme
oranı kesirli sayılarla ifade edilen ve haritalarda en çok kullanılan ölçeklerdir.
1/500, 1/5.000, 1/50.000, 1/500.000 gibi.
Kesir ölçeklerde pay her zaman 1 dir. Paydada yer alan
sayı ise, haritası çizilen alanın kaç defa küçültüldüğünü gösterir.
b. Çizik (Grafik) Ölçek:
Eşit dilimlere ayrılmış bir çizgi üzerinde harita üzerindeki
uzunlukların gerçek uzunluklara oranının gösterildiği ölçeklerdir.
Herhangi bir yerin, kuşbakışı görünüşünün ölçeksiz ve kabataslak olarak bir
düzleme aktarılmasına kroki denilmektedir. Harita ile kroki arasındaki fark,
krokinin ölçeksiz, haritanın ise ölçekli olmasıdır.
3. Bir düzleme aktarılmış olması
Dünya’nın kutuplardan basık, Ekvator’dan şişkin kendine
has küresel bir şekli vardır. Dünya’nın küresel yüzeyi düzleme aktırılırken
bazı güçlüklerle karşılaşılır. Bunun nedeni, küresel yüzeyin düzleme aktarılmasının
geometrik açıdan imkânsız olmasıdır. Buna bağlı olarak haritalar çizilirken,
kara ve denizlerin yerküre üzerindeki biçimleri ve genişlikleri tam olarak yansıtılamamakta
ve boyutlarında gerçeğe uymayan bozulmalar olmaktadır. Haritalarda görülen ise,
gerçeğin az ya da çok benzeridir.
Harita çizimindeki zorluklar dikkate alınarak bazı metodlar
geliştirilmiştir. Buna projeksiyon (izdüşüm) yöntemleri adı verilir.
Projeksiyonlar, izdüşüm (Yükseltinin sıfır m. kabul
edilmesi) esasına göre çizildiğinden, yükseltinin fazla olduğu yerlerde ve ülkelerde
izdüşüm alan ile gerçek alan arasındaki fark artar.
Türkiye’de, izdüşüm alan ile gerçek alan arasındaki
farkın en fazla olduğu bölgeler Doğu Anadolu ve Karadeniz, en az olduğu bölgeler
ise Marmara ve Güneydoğu Anadolu’dur.
Başlıca projeksiyon yöntemleri şunlardır:
-
Silindir Projeksiyon: Ekvator ve çevresindeki bölgelerin
çiziminde kullanılır.
-
Konik Projeksiyon: Kutuplar ve çevresindeki bölgelerin
çiziminde kullanılır.
-
Düzlem (Ufki) Projeksiyon: Bu projeksiyonla elde
edilen haritalarda biçim ve alan bozulmaları çok fazladır. Bu haritalar daha
çok denizcilik ve havacılıkta kullanılır.
HARİTA ÇEŞİTLERİ
A. KULLANIM AMAÇLARINA GÖRE HARİTALAR
1. İdari ve Siyasi Haritalar
Ülkelerin başka ülkelerle olan sınırlarının gösterildiği
haritalara siyasi haritalar adı verilirken, ülkelerin kendi içerisindeki
illeri, eyaletleri, bölgeleri gösteren haritalara idari haritalar denilmektedir.
2. Beşeri ve Ekonomik Haritalar
Nüfus, göç, yerleşme, tarım, hayvancılık, sanayi, turizm,
vb. dağılışını gösteren haritalardır.
3. Fiziki Haritalar
Yeryüzü şekillerinin fiziki yapısını, dağılış ve yükseltilerini
gösteren haritalardır.
4. Özel Haritalar
Belirli bir konu için özel olarak hazırlanan haritalardır.
(Jeomorfoloji, meteoroloji, toprak haritaları gibi.)
B. ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR
1. Büyük Ölçekli Haritalar
a. Plânlar: Ölçeği
1/20.000'e kadar olan haritalardır. Şehir imar plânları, kadastro haritaları
bu türdendir.
b. Topoğrafya Haritaları:
Ölçeği 1/20.000 ile 1/200.000 arasında olan haritalardır.
Ulaşım haritaları ile topoğrafik, jeolojik, morfolojik haritalar bu türdendir.
Büyük ölçekli haritaların genel özellikleri şunlardır:
– Paydası küçüktür.
– Dar alanları gösterir.
– Ayrıntıyı gösterme gücü fazladır.
– Küçültme oranı azdır.
– Aynı alanı gösteren küçük ölçekli haritalara göre
düzlemde daha fazla yer kaplarlar.
– İzohipsler arası yükselti farkı azdır.
– Bozulma oranı azdır.
2. Orta Ölçekli Haritalar
Ölçeği 1/200.000 ile 1/500.000 arasında olan haritalardır.
3. Küçük Ölçekli Haritalar
Ölçeği 1/500.000 den daha küçük olan haritalardır. Bu
haritalar Dünya’nın, kıtaların, ülkelerin tamamını veya bir bölümünü gösterir.
Küçük ölçekli haritaların genel özellikleri şunlardır:
– Paydası büyüktür.
– Geniş alanları gösterir.
– Ayrıntıyı gösterme gücü azdır.
–
Küçültme oranı fazladır.
– Aynı alanı gösteren büyük ölçekli haritalara göre
düzlem üzerinde daha az yer kaplarlar.Küçültme
– İzohipsler arası yükselti farkı fazladır.
– Bozulma oranı fazladır.
HARİTA PROBLEMLERİ
1. Uzunluk Problemleri
Kısaltmalar;
G.U. = Gerçek Uzunluk
H.U. = Haritadaki Uzunluk
Ölç. P. = Ölçeğin Paydası
a. Gerçek Uzunluk:
Harita uzunluğu ile ölçek verilerek gerçek uzunluk sorulduğunda
aşağıdaki formül kullanılır.
b. Harita Uzunluğu:
Gerçek uzunluk ile ölçek verilerek harita uzunluğu sorulduğunda
aşağıdaki formül kullanılır.
c. Ölçek: Gerçek
uzunluk ile harita uzunluğu verilerek ölçek sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.
2. Alan Problemleri
Kısaltmalar;
G.A. = Gerçek Alan
H.A. = Haritadaki Alan
Ölç. P2 = Ölçeğin Paydasının Karesi
a. Gerçek Alan: Haritadaki
alan ve ölçek verilerek gerçek alan sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.
b. Harita Alanı:
Gerçek alan ve ölçek verilerek haritadaki alan sorulduğunda aşağıdaki formül
kullanılır.
c. Ölçek: Gerçek
alan ile harita alanı verilerek ölçek sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.
HARİTALARDA YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİ GÖSTERME YÖNTEMLERİ
1. Renklendirme Yöntemi
Fiziki haritalarda yeryüzü şekillerini daha belirgin
gösterebilmek için yükselti basamakları renklerle ifade edilir. Renklendirme
işlemi, aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi olur:
Fiziki haritalarda beyaz renkler buzulları ya da kalıcı
karları gösterirler. Göl, deniz ve okyanuslar ise mavi renkle gösterilmektedir.
Mavinin tonu koyulaştıkça derinliğin arttığı anlaşılır. Renklendirme yöntemi,
günümüzde en çok kullanılan yöntemlerdendir.
2. Gölgelendirme Yöntemi
Yerşekillerinin bir yönden ışıkla aydınlatıldığı düşünülür.
Buna göre, ışık alan yerler açık, gölgede kalan yerler koyu renkte boyanır.
Haritacılıkta daha çok yardımcı bir yöntem olarak kullanılır.
3. Tarama Yöntemi
Eğim ile orantılı olarak kalınlıkları artan çizgilerle
yerşekilleri gösterilir.
Tarama yönteminde, eğim fazla ise çizgiler kalın, kısa
ve sık olur. Eğim az ise çizgiler ince, uzun ve seyrek olur. Düz alanlar ise
taranmayarak boş bırakılır. Fazla kullanılmayan bir yöntemdir.
4. Kabartma Yöntemi
Yeryüzü şekillerinin belirli bir ölçek dahilinde küçültülerek
oluşturulan maketleridir. Bu yöntem, yerşekillerinin gerçeğe en uygun olarak
gösterilmesini sağlar. Ancak, kabartma haritaların yapılışı ve taşınması zor
olduğundan kullanım alanı dardır.
5. İzohips (Eş yükselti) Yöntemi
Deniz seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaların
birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere izohips eğrileri denir.
Herhangi bir arazi resmi
İzohips haritası
İzohipslerin özellikleri şunlardır:
-
İç içe kapalı eğrilerdir.
-
Sıfır (0) m izohipsi deniz seviyesinden başlar. Kara
ile denizin birleştiği deniz kıyısını düz bir çizgi halinde takip eder. Buna
kıyı çizgisi adı verilir.
-
İzohips eğrileri dağ doruklarında nokta halini alır.
Buralar zirve olarak tanımlanır.
-
İzohipsler yeryüzü şekillerinin kuşbakışı görünümünü
belirler.
-
En geniş izohips halkası en alçak yeri, en dar izohips
halkası ise en yüksek yeri gösterir.
-
İki izohips eğrisi birbirini kesmez.
-
Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohipsin yükseltileri
aynıdır.
-
İzohipslerin sıklaştığı yerler eğimin arttığını,
seyrekleştiği yerler ise eğimin azaldığını gösterir.
-
Çukurluklar, derinlik istikametinde ok işareti konularak
gösterilir. (Krater, polye, obruk gibi)
-
Her izohips eğrisi kendisinden daha yüksek bir izohipsi
çevreler. Ancak çukur yerlerde bunun tersi geçerlidir.
-
İki izohips eğrisi arasındaki yükselti farkına
eküidistans (izohips aralığı) denir.
-
İzohipslerin sık geçtiği deniz kıyılarında kıta
sahanlığı (şelfi) dar, seyrek geçtiği kıyılarda kıta sahanlığı geniştir.
Başka bir ifade ile, alçak kıyılarda deniz sığ, yüksek kıyılarda deniz
derindir.
-
Deniz seviyesine göre aynı derinlikteki noktaların
birleşmesi ile elde edilen çizgilere izobat (eş derinlik) eğrileri
denir. Kıyı çizgisi, izohips ile izobat eğrilerinin başlangıç çizgisidir.
İZOHİPS HARİTALARINDA BAZI YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN
GÖSTERİLMESİ
1. Boyun
Tepe ve sırtlar arasında nispeten alçakta kalan düzlüklerdir.
2. Vadi
İzohipslerin zirveye doğru “
Ù ” şeklinde girinti
yaptıkları yerlerdir. Vadi yamacının eğimine göre “
Ù ” şeklindeki girintinin
biçimi de değişir. “ Ù
” nin açık ağzı suyun akış yönünü, kapalı kısmı kaynak yönünü gösterir.
3. Sırt
İki yamacın birleştiği, su bölümü çizgisinin geçtiği
sınırdır.
4. Çanak (Kapalı Çukur)
Çevresine göre yükseltisi az olan sahalardır. Çanakların
kolaylıkla tanınabilmesi için, eğim yönünde merkezi gösteren bir ok işareti
konur.
5. Kıyı Çizgisi
Deniz seviyesini gösteren sıfır metre eğrisidir.
6. Delta
Akarsuların denize döküldükleri yerlerde denize doğru
uzanan, üçgen şeklindeki çıkıntılardır.
HARİTALARDAN YARARLANMA
1. İzohips haritalarından profil çıkarma
Yeryüzü şekillerinin yandan görünüşüne (kesitine)
profil denir. Profil şu şekilde çıkarılır:
-
Profili çıkarılacak olan noktaların arasına bir
doğru çizilir.
-
Bu doğrunun kestiği izohipslerin yükselti değerleri,
alt kısma çizilecek yükselti ölçeği ile kesiştirilir.
-
Kesişen noktalar birleştirildiğinde profil çıkarılmış
olur.
Şu üç özellik kontrol edilerek profil
bulunabilir.
a)Tepe sayısı b) Eğim c) Yükselti
|
2. İzobat haritalarından profil çıkarma
İzobat haritalarından profil çıkarma işleminde, aynen
izohips haritalarından profil çıkarılırken izlenen yollar uygulanır.
3.Yükselti Bulma
İki izohips arasındaki yükselti farkı dikkate alınarak,
yükseltisi bilinen yerden başlamak üzere izohipsleri sayarak, istenilen noktanın
yükseltisi bulunabilir. İzohips aralığı sayısının, iki izohips arası yükselti
farkına çarpımı, toplam yükseltiyi verir.
4. Yön bulma
Haritalar genellikle kuzey - güney istikametinde çizilirler.
Bundan yararlanarak yön tayin edilebilir.
Ayrıca paralel ve meridyenlerden de yararlanılabilir.
Bunun yanında harita üzerindeki yön okları da bize bu konuda bilgi verir.
5. Eğim bulma
Haritalardan yararlanarak, herhangi bir arazinin eğimi
ölçülebilir. Herhangi iki noktanın yükselti farkının, yine aynı iki nokta
arasındaki yatay mesafeye oranına eğim denir.
-
Yatay mesafe arttıkça, eğim azalır,
-
Yatay mesafe azaldıkça, eğim artar.
Eğim şu formülle bulunur:
h = Yükselti farkı
L = İki nokta arasındaki yatay uzaklık.