XVII. ve XVIII. YÜZYILLARDA ISLAHAT HAREKETLERİ
XVII. Yüzyıl Islahatları ve Özellikleri
II. Osman
Osmanlı tarihinde ilk önemli ıslahat girişimleri II. Osman
döneminde (1618 - 1622) başlamıştır. II. Osman dönemi yenilikleri
şunlardır:
-
II. Osman, saray dışından evlilik yaparak sarayı halka açmıştır.
-
Şeyhülislamın
fetva vermek dışındaki yetkilerini elinden aldı. Böylece ilmiye
sınıfının devlet işlerine karışması engellenmiştir.
-
Zamanın ihtiyaçlarına göre yeni kanunların yapılması planlanmıştır.
-
II.
Osman, Hotin Seferi’nde yeniçerilerin disiplinsiz tavırlarını görünce
Yeniçeri Ocağı’nı kaldırmak istedi. Ancak, Genç Osman düşüncelerini
zamansız açığa vurduğundan ve ıslahatlar sırasında kendisine yardımcı
olacak tecrübeli devlet adamı olmadığından ıslahat planları
gerçekleştirilememiştir.
IV. Murat
-
Yeniçeri ve sipahi zorbaları ortadan kaldırıldı. Bu durum İstanbul’da asayiş ve güvenliğin kurulmasını sağlamıştır.
-
Tımarlar
eskiden olduğu gibi savaşlarda yararlılık gösterenlere verilmiştir.
Anadolu ve Rumeli’deki tımarlı sipahilerin gerçek mevcudunu öğrenmek
için yoklamalar yapılmıştır. Haksızlık ve zorbalık yapan devlet
memurları engellenerek kanun hakimiyeti kurulmaya çalışılmıştır.
-
Devletin
duraklamasının ve kötü gidişatın durdurulması için neler yapılması
gerektiğine ilişkin devlet ileri gelenlerinden raporlar alınmıştır.
XVII. yüzyılın önemli şahsiyetlerinden biri olan Koçi Bey, devletin
Kanuni’den sonra düştüğü sıkıntıları, kurumların nasıl bozulduğunu
anlattığı “Koçi Bey Risalesi” adlı raporunu IV. Murat’a takdim etmiştir.
-
İran
üzerine iki defa sefer düzenlendi. Bu seferler sırasında Anadolu’daki
Celâliler ortadan kaldırılmış, emniyet ve güvenlik sağlanmıştır.
-
Uyuşturucu maddeler ve tütünün kullanımı ile gece sokağa çıkılması yasaklanmıştır.
Tarhuncu Ahmet Paşa
Tarhuncu Ahmet Paşa mali alanda ıslahatlar yaparak devletin gelir - gider dengesini sağlamaya çalışmıştır. Tarhuncu Ahmet Paşa;
-
Bazı
illerin gelirinin iltizama verilmesini, dirlik sahiplerinin
gelirlerinin bir kısmının da hazineye aktarılmasını sağlamıştır.
-
Bütçe
açığının saray masraflarının çokluğundan ve lüzumsuz hediye ve
bahşişlerden kaynaklandığını görünce bunları azaltmaya çalışmıştır.
-
Mali yılın bütçesini önceden hazırlamıştır.
-
Divan üyeleri ve diğer yöneticilerden hazineye para aktarmıştır.
-
Hazineye borcu olan kişilerden bu borçları tahsil etmiştir.
Köprülü Mehmet Paşa
Köprülü Mehmet Paşa;
-
Memleketin
iç durumunu ele aldı. Dini yönden fikir ayrılığına düşen İstanbul
ulemasını değişik yerlere göndererek kargaşaya son vermiştir.
-
Maliyeyi
düzene sokan Köprülü Mehmet Paşa, Kuyucu Murat Paşa ve IV. Murat gibi
baskı ve şiddet kullanmıştır. Onun ölümünden sonra, kendi tavsiyesiyle
oğlu Fazıl Ahmet Paşa sadrazamlığa getirilmiştir.
-
Ordu
ve donanmayı ele aldı. Çanakkale Boğazı’nı ablukaya alan Venedik
donanmasını buradan uzaklaştırıp, Venedik tarafından işgal edilen
Limni, Bozcaada ve Gökçeada’yı geri alarak Akdeniz yolunu açmış ve
Girit Adası’na yardım göndermiştir.
-
Erdel Beyi Rakoçi ve Halep Valisi Abaza Hasan Paşa’nın isyanlarını bastırarak asayişi sağlamıştır.
XVII. Yüzyıl Islahatlarının Genel Özellikleri
-
XVII. yüzyıl ıslahatları gelişme imkanı bulamamış, düşünce aşamasında kalmıştır.
-
Olayların nedenlerine inilemediğinden duraklamaya çözüm getirilememiştir.
-
Kuvvet ve şiddet yoluyla ülkede asayişin sağlanması amaçlanmıştır.
-
Islahatlar şahıslara bağlı kalmıştır.
-
Devlet
adamları ve padişahların uzun süre işbaşında kalmamaları ve çıkarları
elden giden çevrelerin tepkileri ıslahatların başarısızlığında etkili
olmuştur.
XVIII. Yüzyıl Islahatları ve Özellikleri
Lale Devri
-
İlk kez Avrupa’nın önemli merkezlerinde geçici elçilikler açıldı
(Paris, Viyana, Moskova ve Lehistan). Osmanlı Devleti, elçilikleri
kurmakla; Avrupa’daki teknik, bilimsel ve sosyal gelişmeleri takip
etmeyi ve Avrupa devletlerinin politikalarını öğrenmeyi amaçlamıştır.
-
Said Efendi ve
İbrahim Müteferrika
tarafından ilk Türk matbaası kuruldu (1727). İbrahim Müteferrika’nın
evinde kurulan bu ilk Osmanlı matbaasında dini kitaplar hariç tarih,
coğrafya ve edebiyata ait bazı kitaplar basılmıştır. Matbaada basılan
ilk eser Vankulu Lügati adlı sözlüktür.
Osmanlı Devleti’nde binlerce insan hattatlık yaparak geçimlerini
sağlıyordu. Bu insanları mağdur etmemek amacıyla devlet önceleri
matbaada dini kitapların basımını yasaklamıştır.
-
Yeniçerilerden oluşturulan bir itfaiye örgütü kurulmuştur (Tulumbacılar).
-
Yalova’da bir kağıt imalathanesi kurulmuştur.
-
İstanbul’da bir kumaş ve çini imalathanesi açılmıştır.
-
İlk defa çiçek hastalığı için aşı bulunmuştur.
-
Kütüphaneler açılmıştır (En önemlileri Enderun ve Yeni Cami kütüphaneleridir).
-
Askeri
alanda esaslı bir ıslahat görülmemiş, sınırlarda bazı kaleler ve
istihkamlar yaptırılmıştır. Ayrıca İstanbul surları onarılmıştır.
-
Doğu klâsiklerinden bazı eserler Türkçeye tercüme edilmiştir.
-
Resim, minyatür, edebiyat ve az da olsa bilim alanında gelişmeler gözlenmiştir.
-
Avrupa’dan Rokoko ve Barok tarzı mimari örnek alınarak çeşitli eserler yapılmıştır.
-
Osmanlı mimarisinin Avrupa mimarisinin etkisinde kalması sonucunda sivil mimari ön plana çıkmıştır.
-
Osmanlı Devleti bu dönemde sadece Doğu’da İran’la savaşmıştır.
-
Lâle Devri Patrona Halil İsyanı ile sona ermiştir.
I. Mahmut
l. Mahmut orduya düzen vermenin ve Avrupa orduları gibi savaşa hazırlanmanın lüzumunu anlamış ve bu işi Fransız asıllı Humbaracı Ahmet Paşa’ya (Kont dö Boneval) vermiştir.
Ahmet Paşa;
-
Osmanlı ordusundaki Humbaracı ve Topçu sınıfını ıslah etmiştir.
-
Ordunun ıslahı için raporlar hazırlamıştır.
-
Subay yetiştirmek amacıyla Kara Mühendishanesi’ni kurmuştur (1734). Böylece Avrupa tarzında ilk teknik okul açılmıştır.
-
Emrindeki kıtaları Avrupa ordularının düzenine göre örgütlemiş, bölük, tabur ve alay örgütlerini oluşturmuştur.
III. Mustafa
Bu dönemin ıslahatlarını Sadrazam Koca Ragıp Paşa ve Baron dö Tot yapmıştır.
-
III. Mustafa lüzumsuz masrafları keserek maliyede ıslahat yaptı. İlk defa bu dönemde iç borçlanma sistemi (esham) uygulanmıştır.
-
Fransızca’dan matematik ve astronomiyle ilgili kitaplar tercüme edilmiştir.
-
Fransa’dan getirilen Baron dö Tot topçu ve istihkam askerlerini ıslah etmiştir.
-
Sürat Topçu Ocağı kuruldu. Bu ocak Avrupa tarzında yetiştirilmiştir.
-
Tophane ıslah edilmiştir.
-
Deniz subayı yetiştirmek amacıyla Deniz Mühendishanesi kurulmuştur.
-
Çeşme faciasından sonra tersane ıslah edilerek yeni bir donanma kurulmuştur.
I. Abdülhamit
Devrin ileri gelen ıslahatçı devlet adamları Halil Hamit Paşa ve Cezayirli Hasan Paşa’dır.
-
Halil Hamit Paşa, Sürat Topçu Ocağı’nı genişleterek mevcudunu artırmıştır.
-
İstihkam
Okulu açıldı. Lağımcı ve Humbaracı ocaklarının gelişmesi sağlandı. Kara
ve deniz kuvvetlerini ıslah etmek için Avrupa’dan çok sayıda mühendis
ve uzman getirilmiştir.
-
Yeniçerilerin
sayımı yapıldı. Tımar sisteminde düzenlemeye gidildi. Ulufe alım satımı
yasaklandı. Halil Hamit Paşa maliyeyi düzeltmek için çalışmalar yaptı.
Ancak başarılı olamadı.
III. Selim
III. Selim döneminde yapılan ıslahatlara Nizam-ı Cedit adı verilmiştir. Bu dönem ıslahatlarının ağırlık merkezini askeri ıslahatlar oluşturmuştur.
-
Nizam-ı Cedit Ordusu
kuruldu. Bu ordu yeniçerilerden seçilen ve Anadolu’dan getirilen
askerlerden kurulmuştur. Avrupa tarzında eğitilen bu ordu ilk askeri
başarısını Akka’da Fransızlara karşı kazanmıştır. Ordunun giderleri
yeni kurulan İrad-ı Cedit hazinesi tarafından karşılanmıştır.
-
III. Selim donanmaya önem vermiş ve tersaneyi ıslah etmiştir.
-
Mühendishane-i
Berr-i Hümayun (Kara Mühendishanesi) ve Mühendishane-i Bahr-i Hümayun
(Deniz Mühendishanesi) adıyla okullar genişletilmiştir.
-
Avrupa’daki
gelişmeleri takip etmek ve Osmanlı Devleti hakkındaki düşüncelerini
öğrenmek amacıyla Avrupa’nın önemli merkezlerinde sürekli elçilikler
kurulmuş, Paris, Londra, Viyana ve Berlin’e elçiler gönderilmiştir.
-
Ülke parasının değerini korumak için yerli malı özendirilmiştir.
-
Resmi devlet matbaası kurulmuştur.
-
İlmiye sınıfının ıslahı için çalışıldı. Yeni kitaplar tercüme edilmiştir.
III. Selim tarafından yapılmak istenen ıslahatlar; yeniçerilerin
tepkisi, devlet adamlarının lüks ve israfa dalmaları, İrad-ı Cedit
hazinesi için konulan vergilerin toplumda meydana getirdiği huzursuzluk
ve yabancı elçilerin aleyhte propaganda yapmaları gibi nedenlerden
dolayı başarılı olamamıştır.
Kabakçı Mustafa İsyanı’yla III. Selim öldürülmüş (1807) ve Nizam-ı Cedit ıslahatları ortada kalmıştır.
XVIII. Yüzyıl Islahatlarının Genel Özellikleri
-
Osmanlı Devleti, Avrupa’nın gerisinde kaldığını anlamış ve Avrupa’yı örnek alarak yenilikler yapmıştır.
-
Islahatlar padişah ve devlet adamları tarafından yapılmış, halkın ıslahatlar konusunda bir isteği ve desteği olmamıştır.
-
Savaşların
yenilgiyle sonuçlanması ve toprak kayıplarının devam etmesi,
ıslahatların daha çok askeri alanda yapılmasına neden olmuştur.
-
Islahatlar, gösterilen tepkiler yüzünden (özellikle yeniçerilerin) devamlı olmamıştır.
-
XVII.
yüzyıl ıslahatlarına göre daha esaslı ıslahatlar yapılmıştır. Ancak,
ıslahatlarla amaçlanan hedefler gerçekleştirilememiş ve devlet
çöküntüden kurtarılamamıştır.