KALITIMA GİRİŞ
Kalıtım (soya çekim), anne ve babadaki özelliklerin oğul döllere geçmesine denir. Üremeyle sağlanır.
Çevrenin ve kalıtımın etkisiyle canlıda ortaya çıkan özelliklere karakter denir. Örneğin; göz rengi, boy uzunluğu, kan grubu birer karakterdir.
• Yalnız Çevrenin Etkisiyle Belirlenen Karakterler
Çevre şartlarının meydana getirdiği kalıtsal olmayan değişikliklere modifikasyon denir.
Beslenmeye bağlı olarak dişi embriyolardan kraliçe arı ve işçi arının meydana gelmesi, ortanca çiçeklerinin asitli topraklarda kırmızı, bazik topraklarda ise mavi çiçek açması, birer modifikasyondur.
• Kalıtım + Çevrenin Belirlediği Karakterler
Kalıtım ve çevrenin birlikte belirlediği karakterler de kalıtsal
olmadığı için ve çevre etkili olduğu için birer modifikasyondur. Bu
şekildeki modifikasyonlara örnek olarak bitki fidelerinde klorofilin oluşumu gösterilebilir. Bitki ana canlıdan klorofil sentezleme genini almışsa ve ışıkta
büyütülürse, rengi yeşil olur. Klorofil geni taşıyan bitki ışık almayan
ortamda büyütülürse klorofil sentezleyemez. Klorofil geni taşımayan
tohumlar ışıkta bile çimlense yeşil renk oluşturamazlar. Böyle
bitkilere albino denir.
• Yalnız Kalıtımla Belirlenen Karakterler
Bir insanın kan grubu, parmak izleri, göz rengi gibi karekterler çevre şartı ne olursa olsun değişmez.
Çevrenin insan gelişimi ve fenotipi üzerindeki etkileri tek yumurta ikizleri üzerinde yapılan çalışmalarla incelenebilmiştir.
• Tek yumurta ikizleri
Döllenmiş bir yumurta hemen mitoz bölünmelerle çoğalmaya başlar.
Bazen ilk oluşan iki hücre (blastomerler) ana rahminde birbirinden
ayrılarak ayrı ayrı gelişirse oluşan yavrulara tek yumurta ikizleri
denir. Bu ikizlerin genotipleri ve fenotipleri aynıdır.
Şekil : Tek Yumurta İkizleri
• Çift yumurta ikizleri
Normalde insanda her ay bir yumurta oluşturulur. Bazen aynı anda
iki yumurta oluşturulur ve her yumurta iki ayrı sperm tarafından
döllenir. Bu döllenen yumurtaların gelişmesinden ayrı yumurta ikizleri
meydana gelir.
Çift yumurta ikizleri iki ayrı sperm ve yumurtadan meydana geldikleri
için genotipleri ve fenotipleri birbirinden farklıdır. Bu ikizler ancak
aynı zamanlarda doğmuş kardeşler kadar birbirine benzerler.
Şekil : Çift Yumurta İkizleri
Çift yumurta ikizleri oluşurken, iki ayrı yumurta,iki ayrı
spermle döllenir. Oluşan zigotlar uterusun farklı kısımlarına tutunarak
gelişir. Bu ikizlerin cinsiyetleri aynı olabileceği gibi farklı da
olabilir.
I. KALITIMLA İLGİLİ KAVRAMLAR
Genler harflerle ifade edilir. Bir karekter için aynı harfin büyüğü de, küçüğü de kullanılabilir. Örnek; S ve s, A ve b, D ve d gibi.
|
|
-
Alel Gen :
Bir karakter, iki arkadaş kromozom (Homolog Koromozom) üzerinde
bulunan iki genle kontrol edilir. Bu şekilde aynı karekter üzerine etki
eden genlere
alel gen’ler denir.
-
Homozigot : Bir karakteri kontrol eden iki alel gen birbirinin aynısı ise buna homozigot denir. SS, dd, OO, XX gibi.
-
Heterozigot : Bir karakteri kontrol eden iki alel gen birbirinden farklı ise buna heterozigot denir. Ss, Dd, XY gibi.
-
Dominant (Baskın)'lık : Heterozigot durumda etkisini dış görünüşte gösteren gen’e baskın gen; bunun ortaya çıkardığı özelliğe de baskın özellik denir. Örnek; Bezelyede sarı renk, insanda beş parmaklılık, dil yuvarlama, vs.
-
Resesif (Çekinik)'lik : Heterozigot durumda etkisini dış görünüşte gösteremeyen gen’e çekinik gen; bunun ortaya çıkardığı özelliğe de çekinik özellik denir. Örnek; Bezelyede yeşil renk, insanda O kan grubu, altı parmaklılık, vs.
-
Genotip (İç görünüş) : Bir karakteri genlerle ifade etmeye
denir. Ss, bb, DD gibi. Bir canlının genotipi sorulduğunda her
karekterin ikişer harfle gösterilişi anlaşılmalıdır.
|
|
II. GAMET ÇEŞİDİ ve HESAPLAMASI
A. BİR KAREKTER BAKIMINDAN
Gametler, mayoz bölünmeyle meydana geldiği için, ana canlının yarısı kadar kromozon ve yarısı kadarda gen taşırlar.
1. Homozigot İken
2. Heterozigot İken
B. İKİ KARAKTER BAKIMINDAN
1. Homozigot İken
2. Heterozigot İken
C. BAĞLI GENLERDE GAMET ÇEŞİDİ
Bir kromozom üzerinde bulunan genlere bağlı genler denir.
Bunlar, gametlere giderken beraber hareket ederler. (Ancak krosing-over
olayıyla birbirinden ayrılabilirler.)
Gamet çeşidi = 2n = Heterozigot kromozom çifti |
Bağlı genlerin bulunduğu durumlarda, bazı gametler ya oluşmaz, ya da
diğerlerinden daha az oranda oluşur. Bunlar krosing-over sonucunda
oluşan gametlerdir.
Örnek Soru :
Hh Kk MM nn XRXr genotipindeki bir bireyden, hKMnXR genotipinde gametlerin meydana gelme oranı nedir? (H, K, M, n genleri farklı kromozomlar üzerindedir).
A) 1/4 B) 1/8 C) 3/10 D) 3/16 E) 1/32
(1998)
Cevap B
|